PAN informacje

Gliniane grzechotki, piłki ze skóry i drewna, miniaturowe naczynia… Dzieci w średniowieczu bawiły się podobnymi zabawkami co współcześnie. W Dniu Dziecka o średniowiecznych zabawkach opowiada dr Paulina Romanowicz z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Szczecinie, autorka monografii „Zabawa w średniowiecznym mieście”.

Ilustracja: „Zabawy dziecięce”, Pieter Bruegel Starszy

Prawdopodobnie najbardziej popularną zabawę wśród dzieci w średniowieczu stanowiły różnego rodzaju gry z wykorzystaniem skórzanych piłek. Bawiły się nimi dzieci w Zachodniej i Wschodniej Europie, a sam pomysł na zabawę powstał dużo wcześniej. Najstarsze źródła pokazujące gry z użyciem piłek pochodzą z Egiptu z XIX wieku p.n.e.

Jednak zabawy ruchowe z piłkami to tylko mały wycinek średniowiecznych rozrywek dla dzieci. Głównym źródłem informacji o średniowiecznych zabawkach były dla dr Pauliny Romanowicz wykopaliska archeologiczne. Do analizy znalezisk autorka monografii wykorzystała także ikonografię, źródła pisane i etnograficzne. W swojej pracy opisuje 1159 różnorodnych zabytków z późnego średniowiecza znalezionych na terenie miast południowego Bałtyku.

Średniowieczne pudło z zabawkami

Średniowieczne zabawki można podzielić na trzy grupy: instrumenty muzyczne, akcesoria do gier i akcesoria do zabaw. W pierwszej grupie znajdowały się mniej lub bardziej znane współcześnie instrumenty takie, jak: piszczałki, flety i dudy (zwane aerofonami), gęśle, smyczkowy fidel, gitterna, lira i rebek (chordofony) oraz drumle i portatyw, czyli małe organki (idiofony).

Znanymi wśród dzieci w średniowieczu grami były: młynek, alquerque, szachy, warcaby i tryk-trak. Potwierdzają to znalezione pionki z poroża i drewna, kostki oraz plansze używane do tych gier.

Do średniowiecznych zabaw dzieci używały glinianych i metalowych grzechotek, drewnianych kul i skórzanych piłek. Popularne były murmelki, czyli niewielkie kulki wykonane z różnych surowców. Ponadto w zabawie dzieci wykorzystywały często miniatury naczyń, łodzi i broni (np. drewniane miecze, łuki czy proce), kręgle z kości bydlęcych i astragale (kości).

Lalki dla dziewczynek i figurki dla chłopców

Średniowieczne dzieci, podobnie jak dzisiaj, często bawiły się także lalkami i figurkami. Mogły być one wykorzystywane także jako kukiełki do teatrzyków. Były wykonane z drewna albo gliny. Lalka jako dziecięca zabawka znana jest od starożytności. Jak pisze dr Paulina Romanowicz, „Ze źródeł pisanych i ikonografii wiemy, iż od tamtego czasu po dzień dzisiejszy zabawa nimi wygląda podobnie. Po pierwsze, jest ona przypisywana dziewczynkom. Po drugie, mamy do czynienia z dwiema podstawowymi jej formami – naśladowaniem opieki nad dzieckiem, w której lalka gra rolę małego dziecka, a dziewczynki – matek, piastunek, opiekunek, oraz – odgrywaniem scenek tematycznych, w których lalki są postaciami kierowanymi ruchami i pomysłami dzieci”. Niektóre ze znalezionych lalek posiadają cechy konkretnych postaci, np. elementy stroju. Pozwala to myśleć, że dzieci mogły się nimi bawić w zabawy tematyczne i odgrywanie scenek.

Odnalezione w średniowiecznych miastach figurki są z kolei, także od starożytności, przypisywane bardziej chłopcom. Były zrobione również z gliny, drewna lub metalu, często przedstawiały jeźdźców na koniu, konia albo ptaka. Znaną zabawką z tej kategorii jest głowa konia na kiju. Chłopcy wykorzystywali w ten sam sposób także zwykłe patyki. Koń w średniowieczu był symbolem dostatku i kultury rycerskiej, co wpływało na wyobraźnię dzieci i dorosłych. Wiele figurek przedstawiających rycerzy wykonano z zadziwiającą dbałością o szczegóły.

Wirujące zabawki

Zabawkami, które do dziś fascynują dzieci są przedmioty, które można wprawić w wirujący, obrotowy ruch. W średniowiecznym mieście znaleźć można było bąki i buczki, czyli kości nawleczone na pętle ze sznurka, które powinno utrzymać się jak najdłużej w ruchu. Bąki, podobnie jak lalki, figurki i piłki, to najstarsza grupa zabawek. Bawiono się nimi w starożytnych Grecji, Rzymie i Egipcie, a najstarszego, glinianego bączka znaleziono w Troi. Podczas średniowiecznego karnawału w Anglii były organizowane wyścigi bączków. Oprócz funkcji zabawki, być może z racji hipnotyzującego ruchu, mogły pełnić także funkcje magiczne.

Źródło: „Zabawa w średniowiecznym mieście. Studium archeologiczne z miast południowego Bałtyku”, dr Paulina Romanowicz, Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Szczecinie