PAN informacje

Prezentujemy omówienia dwóch nowych wydawnictw książkowych polecanych przez Instytut Slawistyki PAN -"Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie" oraz "Leksykon tradycji bułgarskie". Obie ukazały się na rynku nakładem Slawistycznego Ośrodka Wydawniczego.

Helena Krasowska, Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2012, ss. 435.

Socjolingwistyczne studium Heleny Krasowskiej jest pierwszą pracą, w której na podstawie przeprowadzonych badań podjęto próbę całościowego ujęcia zagadnień tożsamościowych i językowych Polaków zamieszkujących południowo-wschodnią Ukrainę. Obszar ten obejmuje obwód doniecki, uważany za najbardziej uprzemysłowiony region Ukrainy z Donieckiem, oraz obwód zaporoski z jego stolicą w Zaporożu i większymi miastami – Berdiańskiem, Melitopolem i Tokmakiem.

Różnorodny etnicznie teren (około 120 różnych mniejszości etnicznych i narodowych), skomplikowana sytuacja historyczna i socjoekonomiczna, zróżnicowane układy bilingwalne nosicieli języka i problem wyboru czynników identyfikacji narodowej przy rozproszeniu społeczności implikował wieloaspektowy i wielopłaszczyznowy charakter eksploracji. Wymagało to pozyskania informacji typu – jakim językiem poddana badaniom grupa respondentów posługiwała się w domu rodzinnym, jakim po zamieszkaniu na badanym terenie, jak porozumiewała się ze swoimi dziećmi, a jakiego języka używa obecnie. Istotne było także zdobycie wyczerpujących danych o historii rodzin, ich antenatów oraz zagadnień dotyczących deportacji i kontaktów językowych w poprzednich miejscach zamieszkania respondentów. W tym celu koncentrując się na okresach i kierunkach, z jakich przybywali tu Polacy, Autorka przedstawiła kwestie historyczne, opisała stan prawny mniejszości polskiej w ukraińskiej polityce narodowościowej, zaprezentowała działające tam organizacje polskie oraz ukazała rolę języka polskiego. Opis jego funkcjonowania w różnych sferach komunikacji posłużył przedstawieniu sytuacji wielojęzycznej społeczności polskiej i wskazaniu wyznaczników tożsamości polskiej a także pamięci historycznej na obszarze o zróżnicowanym składzie narodowo-etnicznym, gdzie największą grupę stanowią Ukraińcy, drugą Rosjanie, a w jego rozwoju widoczny jest wkład m.in. Polaków, Bułgarów, Niemców, Greków, Żydów, Czechów, Tatarów czy Ormian.

Autorka wykazała, iż polskość na terenach południowo-wschodniej Ukrainy – odradzająca się z reliktów lub tworzona, bądź przenoszona z Polski – stała się ważnym elementem regionalnego pejzażu oraz wiedzy o Polakach poza terytorium Polski. Praca ta wpisuje się w lukę w badaniach skupisk polonijnych na Ukrainie i tej jej części, która do tej pory nie była poddana próbom opisu. W monografii wykorzystano oryginalny materiał źródłowy (dokumenty archiwalne, wywiady, ankiety) zgromadzony w podczas badań terenowych Autorki.

Leksykon tradycji bułgarskiej, red. Grażyna Szwat-Gyłybowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2011, ss. 376.

Jest to slawistyczne kompendium charakterze słownikowym, autorstwa wieloosobowego zespołu naukowego w składzie: Grażyna Szwat-Gyłybowa (IS PAN), Ewelina Drzewiecka (UW), Slawia Barliewa (Bułgarska Akademia Nauk), Lilla Moroz-Grzelak (IS PAN), Georgi Minczew (UŁ), Celina Juda (UJ), Anna Rusewa (UW), Elżbieta Solak (UW), Sylwia Siedlecka (IS PAN), Joanna Szepietowska (IS PAN) oraz Aleksander Naumow (UJ, Universita' Ca' Foscari w Wenecji) jako konsultant naukowy. Leksykon prezentuje rudymentarne dla bułgarskiej wielkiej narracji narodowej miejsca pamięci zbiorowej.

Przeprowadzona przez autorów ekscerpcja źródeł z lat 1762–2010 pozwoliła na wyłonienie najbardziej trwałych miejsc pamięci, które na gruncie bułgarskim ukształtowały się w okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego (1762–1878) i w pierwszych dziesięcioleciach po wyzwoleniu kraju spod panowania osmańskiego. Cezurą wyznaczającą granice definiowania haseł stał się rok 1913, związany z kryzysem wartości po przegranej przez Bułgarię drugiej wojnie bałkańskiej, a zarazem domykający w przestrzeni mentalnej Bułgarów pełen iluzji wiek XIX. W dążeniu do maksymalnej syntezy autorzy musieli podejmować trudne decyzje, selekcjonując dane i rezygnując z przytaczania często atrakcyjnego materiału egzemplifikacyjnego, jaki wyłaniał się ze zróżnicowanych i reprezentatywnych (także ze względu na kryterium ilościowe) źródeł: literackich, folklorystycznych, historiograficznych, malarskich, filmowych, naukowych, popularnonaukowych itp. O ich znaczeniu decydowała nie wartość artystyczna czy merytoryczna, lecz potwierdzona pozycja w funkcjonalnej hierarchii elementów należących do sfery myślenia potocznego Bułgarów.

Autorzy syntetycznie, a zarazem reprezentatywnie dla danego zjawiska pokazali kulturotwórczy potencjał bułgarskich miejsc pamięci, ich uwikłanie w zmieniające się i konkurujące ze sobą systemy ideologiczne i światopoglądowe. W pierwszej części haseł umieszczono informacje faktograficzne, encyklopedyczne minimum wiedzy na dany temat, w drugiej części znalazła się refleksja nad różnymi formami adaptacji danego faktu, dzieła, zdarzenia, postaci, zjawiska do zmieniających się w procesie historycznym potrzeb zbiorowości, ale także do potrzeb ośrodków władzy aspirujących do kontroli nad świadomością zbiorową. W rezultacie odsłonięciu uległy nie tylko wewnętrzne powiązania w deszyfrowanej siatce pojęć, lecz i fascynująca nierzadko żonglerka wciąż na gorąco modyfikowanymi miejscami pamięci, ich dramatyczna oscylacja między centrum a obrzeżami kultury narodowej.

Leksykon tradycji bułgarskiej przybliża polskiemu odbiorcy te elementy nieznanej mu (lub mało znanej) tradycji, które współtworzą elementarną siatkę pojęć bułgarskiej kultury narodowej. Pod każdym ze 140 haseł znajdują się wskazówki bibliograficzne. Dzieło zamyka bibliografia wybranych opracowań naukowych (bułgarskich i polskich) z zakresu podejmowanej problematyki.

LMG