Jaka polska wieś – raport Instytutu Wsi i Rolnictwa PAN

: Nadrzędna kategoria: Wiadomości Naukowe; w PAN poleca; na 28 Wrz 2016

Jaka polska wieś raport

„Największe znaczenie dla przemian na wsi miały kwestie demograficzne, edukacyjne i związane z rynkiem pracy. Pośrednio wskazuje to na duże znaczenie procesów migracyjnych dla rozwiązywania problemów rozwojowych”. Taki m.in. wniosek płynie z badań będących podstawą raportu „Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II”. Dziś zaprezentował go Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

Rozwój społeczno-gospodarczy może być rozumiany w różny sposób, zależnie od tego, na jakie jego cechy położony jest nacisk – czytamy w raporcie. – W badaniach z zakresu nauk społecznych jako czynniki rozwoju można uwzględniać m.in. poczucie sprawstwa, alienację władzy, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i fizycznego, istnienie lub brak postaw mieszkańców sprzyjających współpracy przy podejmowaniu wspólnych inicjatyw i uczestnictwie w sprawowaniu władzy na szczeblu lokalnym. Zestaw przyjętych determinant rozwoju ma oczywisty wpływ na konotację pojęcia „rozwój” przyjętego w badaniu.

W MROW, dobierając zbiór czynników składających się na pojęcie „rozwój”, szczególną uwagę zwracano na proporcje składowych gospodarczych i społecznych oraz na możliwie szerokie uwzględnienie za pomocą wskaźników empirycznych, różnych aspektów badanej rzeczywistości. Pewną trudność stanowiło odróżnienie zakresu pojęć: poziom rozwoju i jakość życia. W wyniku przeprowadzonych dyskusji zrezygnowano z takich składowych pojęcia, jakie w niewielkim stopniu decydowały o poziomie rozwoju, choć były niezwykle ważne dla jakości życia, np. problem poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego i fizycznego czy wolności osobistej. Czynniki te mają niewątpliwy wpływ na jakość życia, ale dyskusyjny dla poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.

Z badań wynika, że poszczególne cechy wchodzące w skład społeczno-gospodarczej charakterystyki gminy występują w konfiguracji z innymi. Na przykład rozdrobniona struktura agrarna często współistnieje z dużą wielkością wsi (liczbą mieszkańców) i względnie małym udziałem rolnictwa w strukturze źródeł utrzymania ludności. Na ogół zmiana jednej z tych cech pociąga za sobą zmiany także w pozostałych. Jak już pisaliśmy w poprzedniej części, najogólniejszą i zarazem najważniejszą zmianą tego rodzaju jest dezagraryzacja struktury gospodarczej na wsi, a więc zmniejszanie się w niej udziału rolnictwa. Wiąże się to ze zmianą struktury zawodowej, zatrudnienia, poprawą poziomu wykształcenia i innych cech.

W jedenastu elementach składowych, badanych w projekcie MROW w celu oceny rozwoju gmin, należy zwrócić uwagę na te, które podlegają bardzo powolnym zmianom, wykazują dużą trwałość, nawet mimo prób sterowania nimi z pomocą instrumentów politycznych. Taką inercją charakteryzują się struktury agrarne gospodarstw indywidualnych. W większości regionów zmieniły się one niewiele, mimo licznych reform, także tych przeprowadzonych przed II wojną światową i w czasach PRL. Do dziś rozdrobnienie agrarne dawnej Galicji oraz specyfika struktury gospodarstw wielkopolskich sięgają korzeniami połowy XIX wieku. Zmiany, takie jak dezagraryzacja gospodarki wiejskiej, są przede wszystkim wynikiem rozwoju sektorów pozarolniczych oraz procesów demograficznych, a nie zmian w rolnictwie.

W przeprowadzonym badaniu MROW 2016 porównano zmiany wszystkich jedenastu składowych rozwoju społeczno-gospodarczego gmin. Jak już wspomniano, analiza dotyczyła krótkiego okresu, a zatem przedstawione wnioski trzeba traktować ostrożnie; wymagają one potwierdzenia w następnych badaniach. (...)

Z badań wynika, że kryterium centrum–peryferie (C–P) oraz podział kraju na część wschodnią i zachodnią (W–Z) odnoszą się specyficznie do opisu poziomu rozwoju, natomiast w znacznie mniejszym stopniu ujawnią się przy analizie dynamiki przemian społecznych i gospodarczych. Dynamika bowiem jest porządkowana przez oddzielne kryterium, które już pojawiło się przy wielu zmiennych i słabiej w przypadku miary syntetycznej rozwoju społeczno-gospodarczego. Porządek ten wyznacza linia dzieląca Polskę na dwie części: północno-zachodnią i południowo-wschodnią, przebiegająca w przybliżeniu od Suwałk do Opola. Występowanie tej linii wymaga jednak potwierdzenia w dalszych badaniach.

Warto także zwrócić uwagę na znaczenie składowych, silnie ważących – jak wynika z badań – na zarysowujące się trendy:

Przeprowadzona analiza zróżnicowania przestrzennego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich potwierdza nie tylko polaryzację regionalną w Polsce, lecz także polaryzację wewnętrzną rozwoju poszczególnych regionów.
Proces dezagraryzacji, rozumiany jako postępujący wzrost znaczenia funkcji pozarolniczych w dostarczaniu mieszkańcom źródeł utrzymania, dokonuje się w tempie bardzo powolnym. Szczególnie bardzo niska dynamika dezagraryzacji, wskazująca na powolny rozwój, wystąpiła w gminach województw podkarpackiego i świętokrzyskiego. Relatywnie dynamiczny proces dezagraryzacji zaobserwowano w gminach województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, w których jej poziom już wcześniej był stosunkowo wysoki.
Obserwujemy trwałość struktury sektora rolniczego, w konsekwencji utrzymuje się również bardzo niska dynamika restrukturyzacji rolnictwa (procesów koncentracji ziemi, pracy).
Wysoka dynamika sektora pozarolniczego obserwowana jest w regionach objętych Programem Operacyjnym Polska Wschodnia. Istnieje jednak obawa, że efekt ten nie jest trwały, lecz związany z warunkami stwarzanymi przez ten program. Jest kwestią otwartą, jaka część powstałych w czasie realizacji programu podmiotów gospodarczych utrzyma się na rynku po jego zakończeniu.
Poprawa dostępności przestrzennej obszarów wiejskich dokonała się w Polsce centralnej, a znacznie słabsza jest w gminach Polski wschodniej (dynamika selektywna), gdzie potrzeby w tym zakresie są największe (brak efektu Programu Operacyjnego Polska Wschodnia). Brak też poprawy dostępności przestrzennej gmin na Pomorzu Środkowym.
Największe znaczenie dla dokonujących się przemian na wsi miały kwestie: demograficzne, edukacyjne i związane z rynkiem pracy. Pośrednio wskazuje to na bardzo duże znaczenie procesów migracyjnych (zarówno wewnętrznych, jak i zagranicznych) dla doraźnego rozwiązywania problemów rozwojowych.
Tempo i kierunek przemian ludnościowych informuje o pogłębianiu się zróżnicowań w natężeniu przestrzennym zjawisk demograficznych. W gminach Polski wschodniej (poza obszarami podmiejskimi) problemy demograficzne narastają, a gęstość zaludnienia maleje. Jest to wciąż powiązane z odpływem migracyjnym ludności i trudnościami z wytworzeniem popytu lokalnego na pozarolnicze miejsca pracy.
Korzystna sytuacja na rynku pracy występuje zarówno wówczas, gdy lokalna struktura gospodarcza daje mieszkańcom możliwość pracy poza rolnictwem (przykład Wielkopolski lub stref podaglomeracyjnych), jak i wówczas, gdy procesy demograficzne (zwłaszcza migracje) prowadzą do zmniejszenia lokalnej podaży pracy (przykład Podlasia). O ile jednak w pierwszym przypadku następuje rozwój gospodarki lokalnej, o tyle w drugim, choć doraźnie prowadzi również do względnej równowagi, to jednak konserwuje tradycyjne struktury gospodarcze i pośrednio sprzyja stagnacji gospodarczej.
Bardziej zamożne i spójne społeczności lokalne występują w sąsiedztwie dużych miast oraz na terenach o bardziej zaawansowanej wielofunkcyjnej gospodarce. Tego rodzaju gospodarka wytwarza rozwinięty lokalny rynek pracy, premiuje kompetencje uzyskiwane przez mieszkańców i stwarza im większe szanse realizacjii zaspokajania aspiracji.
Niski poziom aktywności społecznej odnotowuje się w gminach z dominacją rolnictwa w strukturze gospodarczej, zarówno rolnictwa rodzinnego (ściana wschodnia), jak i rolnictwa wielkoobszarowego (obszar postpegeerowski). Jednocześnie występuje tam niekorzystna dynamika przemian, co jednoznacznie potwierdza, że jest to obszar wymagający interwencji publicznej, wspomagającej budowę kapitału społecznego, który niezbędny jest do uruchomienia działalności na rzecz rozwoju lokalnego.
Obszary o relatywnie gorszych warunkach mieszkaniowych charakteryzują się wyższą dynamiką poprawy (tereny dawnej Kongresówki i Galicji), a obszary o korzystniejszej charakterystyce pod tym względem -- dynamiką mniejszą (rejon zabudowy poniemieckiej z okresu przedwojennego i z okresu rozbiorów). Oznacza to tendencję powolnego wyrównywania się standardu mieszkań w obu częściach kraju, jednak w dalszym ciągu dystans między obszarami jest znaczny, a poakcesyjny proces wzrostu spójności terytorialnej pod tym względem, choć postępuje, to należy ocenić jako wolny.

Cały raport Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa oraz Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej „Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II” można pobrać tutaj.

Raport został zaprezentowany dziś w warszawskim Pałacu Staszica.