PAN informacje

Prof. dr hab. Daniel Gryko z Instytutu Chemii Organicznej Polskiej Akademii Nauk w Warszawie otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2017 w obszarze nauk chemicznych i o materiałach za opracowanie oryginalnej metody syntezy i charakteryzację związków z grupy porfirynoidów.

prof. Daniel Gryko; fot. Magdalena Wiśniewska-Krasińska

Daniel Gryko (ur. 1970 r.), chemik. Ukończył Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Obronił doktorat w Instytucie Chemii Organicznej PAN, tam też habilitował się w wieku 33 lat. Staż podoktorski odbył w latach 1998-2000 na Uniwersytecie Stanowym w Karolinie Północnej w Stanach Zjednoczonych. Pracował jako profesor wizytujący na Uniwersytecie Burgundzkim we Francji oraz jako badacz wizytujący na Uniwersytecie Stanu Teksas w Austin. W 2008 r. otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Przez pięć lat pracował również równolegle na Politechnice Warszawskiej.

Obecnie jest pracownikiem naukowym Polskiej Akademii Nauk i kieruje grupą badawczą w Instytucie Chemii Organicznej PAN. Choć uczony bierze udział w licznych projektach międzynarodowych, to jednak konsekwentnie swoje badania prowadzi w Polsce. To do niego przyjeżdżają młodzi naukowcy z zagranicy.

Za wybitne osiągnięcia naukowe otrzymał Nagrodę Towarzystwa Porfiryn i Ftalocyjanin (2008), Nagrodę Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2012), Nagrodę im. Wojciecha Świętosławskiego przyznaną przez Polskie Towarzystwo Chemiczne (2013). Jest laureatem subsydium profesorskiego MISTRZ Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2013). Dwukrotnie zdobył też grant w programie TEAM FNP.

Profesor opublikował około 240 prac naukowych w takich czasopismach jak „Angewandte Chemie”, „Journal of the American Chemical Society” czy „Chemical Communications”, w tym kilkanaście artykułów przeglądowych. Były one cytowane prawie 4700 razy. Wygłosił ponad 40 wykładów na konferencjach oraz ok. 70 na uczelniach wyższych, m.in. w takich miejscach jak Harward czy Caltech. Ma na swoim koncie liczne zarejestrowane patenty.

Nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2017 zostały wyróżnione osiągnięcia prof. Daniela Gryko w zakresie syntezy koroli i porfiryn oraz badania ich właściwości fotofizycznych.

Prof. Daniel Gryko zajmuje się chemią porfiryn, a w szczególności koroli, czyli barwników organicznych o licznych zastosowaniach. Prof. Gryko projektuje i syntezuje takie związki. Opracował efektywną metodę ich otrzymywania, co otworzyło nowe perspektywy dla ich zastosowań. Głównym osiągnięciem prof. Daniela Gryko jest metoda syntezy mezo-podstawionych koroli, w szczególności takich, które zawierają dwa różne typy podstawników wokół makrocyklicznego trzonu. Daje to dostęp do koroli, których właściwości mogą być zmieniane i dostosowywane do potrzeb. Mogą one również zostać przyłączone do powierzchni lub do innego chromoforu w dokładnie określonym miejscu. Dzięki tym pracom chemia koordynacyjna koroli rozwija się bez precedensu. W ciągu ostatnich sześciu lat uzyskano kompleksy z siedemnastoma nowymi metalami. Gdyby nie dokonania prof. Gryko, o takim postępie nie mogło by być mowy – ponieważ zabrakłoby odpowiedniej ilości koroli do badań.

Osiągnięcia prof. Gryko otworzyły drogę do wielu potencjalnych aplikacji. W medycynie nadzieje budzą rozpuszczalne w wodzie kompleksy koroli, które mogą służyć jako katalizatory rozpadu reaktywnych związków azotu w komórkach (związanych z chorobami Huntingtona, Parkinsona i Alzheimera). Ostatnio dowiedziono też, że kompleksy koroli efektywnie niszczą komórki rakowe. Niektóre kompleksy koroli zostały opatentowane i przechodzą badania kliniczne.

Porfiryny i ich „krewniacy” korole silnie emitują światło. Dotyczy to w szczególności kompleksów z galem i fosforem. Cecha ta jest niezastąpiona w badaniu procesów wewnątrzkomórkowych w obrębie biologii molekularnej oraz w diagnostyce medycznej. Silna czerwona fluorescencja koroli stwarza szanse na ich zastosowanie jako sond fluorescencyjnych.

Porfirynoidy są odpowiedzialne za dwa kluczowe dla życia procesy: odwracalne wiązanie tlenu we krwi oraz fotosyntezę. Naukowcy wykorzystują je do katalizy i badań modelowych. Korole przygotowane według metodologii prof. Daniela Gryko były również wykorzystywane w badaniach dotyczących wykrywania tlenku węgla, redukcji tlenu, ogniw fotoelektrochemicznych itd.

Choć domeną prof. Gryko jest synteza, zainicjował on wiele badań, których efektem było m. in. zbadanie przydatności koroli w badaniach dotyczących przeniesienia elektronu i w procesie utlenienia wody, ich absorpcji dwufotonowej, otrzymanie pierwszych kompleksów lantanowców z korolami itd.

Metodologia prof. Daniela Gryko stała się popularna wśród badaczy na całym świecie. Badacz rozszerzył swój obszar zainteresowań na chloryny, sztuczną fotosyntezę, absorpcję dwufotonową i wewnątrzcząsteczkowe przeniesienie protonu w stanie wzbudzonym. Jego prace stanowiły przyczynek dla badań we wszystkich tych obszarach.

Laureatami Nagrody FNP w 2017 r. zostali:
•    w obszarze nauk o życiu i o Ziemi:
Prof. Piotr Trzonkowski z Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego za badania nad limfocytami T regulatorowymi i ich pionierskie zastosowanie w terapii komórkowej chorób człowieka.
•    w obszarze nauk chemicznych i o materiałach:
Prof. Daniel Gryko z Instytutu Chemii Organicznej PAN w Warszawie za opracowanie oryginalnej metody syntezy i charakteryzację związków z grupy porfirynoidów.
•    w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich:
Prof. Andrzej Trautman z Uniwersytetu Warszawskiego  za teoretyczne wykazanie realności fal grawitacyjnych.
•    w obszarze nauk humanistycznych i społecznych:
Prof. Krzysztof Pomian z CNRS w Paryżu oraz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu za  pionierskie badania dziejów kolekcjonerstwa oraz wpływu nauki i sztuki na rozwój kultury europejskiej.

Źródło: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej